O zwolnieniu strony od kosztów sądowych

Zwolnienie ustawowe

Zacząć należy od tego, że w art. 96 Ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (uksc) zawarto katalog podmiotów, które nie mają obowiązku uiszczenia kosztów sądowych i nie muszą w tym zakresie składać żadnego wniosku. Część tych przypadków dotyczy podmiotów szczególnych, takich jak np. prokurator czy rzecznik praw dziecka, rzecznik praw pacjenta itp. W innych sytuacjach brak obowiązku będzie dotyczył zwykłego obywatela, gdy ten wystąpi do sądu jako:

1. strona dochodząca ustalenia ojcostwa lub macierzyństwa oraz roszczeń z tym związanych;
2. strona dochodząca roszczeń alimentacyjnych oraz strona pozwana w sprawie o obniżenie alimentów;
3. strona wnosząca o uznanie postanowień umownych za niedozwolone;
4. pracownik wnoszący powództwo lub strona wnosząca odwołanie do sądu pracy i ubezpieczeń społecznych
5. strona w sprawach związanych z ochroną zdrowia psychicznego;
6. osoba ubezwłasnowolniona w sprawach o uchylenie lub zmianę ubezwłasnowolnienia.

(i inne)

Przykładowo – matka małoletniego dziecka, działająca jako jego przedstawicielka ustawowa, może wnieść do sądu powództwo o alimenty przeciwko ojcu dziecka bez ponoszenia kosztów opłaty sądowej. Wartość przedmiotu sporu (wps) w takiej sytuacji oblicza się standardowo jako roczną sumę żądanych świadczeń, np. 12 miesięcy razy 1000 zł = 12 000 zł. Bez ustawowego zwolnienia strona powinna uiścić opłatę sądową w wysokości 5% od wps, czyli 600 zł. Jednak skoro jest to roszczenie alimentacyjne – z mocy ustawy strona jest od tego zwolniona.

Zwolnienie na wniosek

W przepisie art. 102 uksc określono przesłanki, jakie muszą wystąpić, aby osoba fizyczna mogła uzyskać zwolnienie od ponoszenia kosztów sądowych. Ponadto przepis określa, jakie czynności procesowe powinna podjąć strona w celu uzyskania zwolnienia od kosztów sądowych oraz jaką treść powinno zawierać oświadczenie strony. O zwolnieniu strony od kosztów sądowych Sąd decyduje na podstawie złożonego wniosku oraz oświadczenia o stanie rodzinnym, majątku, dochodach oraz źródłach utrzymania osoby fizycznej (oświadczenie to składa się na specjalnym formularzu).

Sąd, przyznając zwolnienie od kosztów sądowych, bierze pod uwagę to, czy osoba domagająca się zwolnienia jest w stanie ponieść te koszty bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny. W oświadczeniu składanym na formularzu zamieszcza się wymagane tam dane finansowe i majątkowe. Natomiast we wniosku należy opisać sytuację materialną strony i dokonać oceny zarobków, przychodów, zobowiązań (np. spłacane kredyty) tak, by uzasadnić, iż w sytuacji strony brak jest realnej możliwości poniesienia kosztów sądowych.

Jeżeli strona nie jest majętna, posiada np. tylko własne mieszkanie (nie posiada innych nieruchomości, oszczędności itp.) to można taki brak wyprowadzić z porównania przychodów i wydatków strony, które o ile się względnie równoważą – to nie pozwalają stronie na zgromadzenie w rozsądnym czasie środków potrzebnych na opłacenie pozwu lub wniosku.

Przykładowo – poszkodowany w wypadku samochodowym, który dochodzi odszkodowania i zadośćuczynienia od ubezpieczyciela sprawcy, osiąga dochody w wys. 2 000 zł, które praktycznie w całości przeznaczane są na jego bieżące utrzymanie, gdyż dodatkowo ponosi także koszty leczenia, leków czy rehabilitacji. Domagając się w pozwie kwoty 200 000 zł strona musiałaby opłacić koszty sądowe w wysokości 10 000 zł – których nie sposób zgromadzić przy takim bilansie dochodów i wydatków.

Jeśli sąd będzie miał wątpliwości co do faktycznych możliwości finansowych wnioskującego może zarządzić dochodzenie, którego celem będzie wykazanie faktycznej sytuacji materialnej. Jeśli wnioskujący świadomie podał nieprawdziwe okoliczności wówczas sąd cofa wydane zwolnienie i nakłada grzywnę w wysokości do 1 000 zł.

Możliwe też jest częściowe zwolnienie z kosztów sądowych – a więc w określonej części. Stanie się tak wówczas, gdy sąd dojdzie do wniosku, że strona w pozostałej części jest w stanie pokryć koszty sądowe z własnych środków.

Problematyczny zwrot kosztów przeciwnika

Jeżeli nawet strona zostanie zwolniona całkowicie z kosztów sądowych nie oznacza to, że w przypadku sprawy przegranej nie będzie musiała zwracać kosztów przeciwnikowi. Mówi o tym przepis art. 108 uksc. Co prawda w myśl zasady słuszności określonej w art. 102 kpc w wypadkach szczególnie uzasadnionych sąd może zasądzić od strony przegrywającej tylko część kosztów albo nie obciążać jej w ogóle kosztami – ale powinny to być właśnie szczególnie uzasadnione przypadki.

W praktyce to oznacza, że aby strona przegrywająca sprawę nie została obciążona kosztami przeciwnika muszą zaistnieć dodatkowe przesłanki oprócz tych, na których podstawie strona została wcześniej zwolniona od kosztów sądowych. Wśród nich wymienia się najczęściej precedensowy charakter sprawy oraz subiektywne przekonanie strony o słuszności swojego żądania – co podlega każdorazowo ocenie sądu na gruncie konkretnej sprawy.

Zauważyć można, że konieczność zwrotu kosztów przeciwnika mimo wcześniejszego zwolnienia strony od kosztów sądowych bywa stosowana przez sądy jako swego rodzaju „bat” na sądowych pieniaczy. Zdarzają się przypadki, gdy strona wykaże przesłanki zarówno do zwolnienia od kosztów sądowych jak i wyznaczenia pełnomocnika z urzędu i wnosi zupełnie bezzasadny pozew bądź wniosek do sądu.

Przykładowo – przy zupełnie pozbawionym podstaw faktycznych i prawnych żądaniu zapłaty kwoty 100 000 zł, po przegraniu sprawy sąd może zasądzić od strony koszty zastępstwa procesowego przeciwnika, którego reprezentował adwokat, według stawki wynikającej z aktualnego Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości w sprawie opłat za czynności adwokackie – w tym przypadku będzie to 5 400 zł (więcej niż wynosiła opłata sądowa).